Abstract

«فر»/ «فرّه»/ «خره»/ «خوره»/ «خورنه»، مفهومی اساطیری و رمزآمیز در فرهنگ ایرانی است که در دوره­ اسلامی، متأثِّر از مفاهیم قرآن، دگردیسی می­یابد و در اندیشه­ی شیخ اشراق به تکامل می­رسد. اوستا، اصیل­ترین منبع نوشتاریِ پیش از اسلام و شاه­نامه مهم­ترین کتاب پس از اسلام است که مفهوم «فر» را تبیین نموده، باوجود پژوهش­های بسیار درباره­ی «فر»، تاکنون مفاهیم، گونه­ها، ویژگی­ها و پیکره­گردانی­های آن در یک رده­بندی علمی تبیین نشده است. این پژوهش می­کوشد در خلال یک رده­بندی علمی دریابد «فره‌ایزدی» در دوره­ی اسلامی، تحت تأثیر مفاهیم قرآن از کدام نام‌های خداوند بیشتر اثر پذیرفته است؟ بنابراین یافته­های تاریخی درباره­ی «فر» را به روش کیفی، رده­بندی و تفسیر ادبی ـ تاریخی می­کند؛و برای اثبات تناظر این مفهوم به آیات قرآن استشهاد می­کند. برای درک مفاهیم «فر» ابتدا به اصطلاحات همسنگ آن توجه شده؛ در میان واژگان ملازم «فر»، اصطلاحات «اورنگ»، «اورند»، «بُرز» بیشتر جنبه­ی اساطیری دارند و «وَرج»، «بَغ» و «وخش» علاوه بر بنیاد اساطیری قابل انطباق با حکمت اسلامی نیز هستند. گونه­های «فر» عبارت‌اند از: «فرایرانی»؛ «فرپهلوانی»؛ «فرکیانی»؛ «فر زرتشت»؛ «فر موبدی». ویژگی­های فر نشان می­دهند: «فر» موهبتی خدایی؛ گسترده و همه‌گیر؛ برخوردار از صورت­های مختلف؛ قابل‌افزایش و کاهش؛ قابل‌گسست و گم‌شدن؛ قابل‌ترکیب با دیگر «فر» ها؛ رازآمیز و اعجازآفرین؛ یاری‌رسان؛ ستایش برانگیز؛ ضدپلیدی؛ دارای درخشش؛ عامل مشروعیت حکومت؛ محافظ افراد؛ قابل‌انتقال است. «فره‌ایزدی» در پیکره گردانی­های اساطیری خود می­تواند به شکل نیرو، موجود زنده یا اشیا تغییر شکل دهد؛ در قالب نیرو و استعداد به شکل «زیبایی»، «خرد» و «قدرت» جلوه­گر ­شود. در چهره­ی موجودات زنده اعم از زن و فرزند، حیوان و گیاه پدیدار می­شود و می­تواند به‌مثابه‌ی عنصری نمادین در قالب اشیا پدیدار شود. در دوره­ی اسلامی، «اسماءالحسنی» به‌ویژه «فضل الهی»، «رحمت عام و خاص»، «وسعت علم الهی» و «نور» در کنار مفهوم «سکینه» که برآمده از قرآن هستند، با حذف ویژگی­های ناشی از نظام طبقاتی عصر ساسانی، یعنی ستایش فرهمندان؛ انتقال‌پذیری موروثی فر و درخشش محسوس شاهانه­ی آن،این مفهوم را استحاله کرده و به کمال رساندند.